Γεννήθηκε το 329 στη Νεοκαισάρεια του Πόντου, στο χωριό Άννησα και μεγάλωσε στην Καισάρεια της Καππαδοκίας. Είχε 8 αδέρφια, οι γονείς του Βασίλειος, που καταγόταν από την Νεοκαισάρεια του Πόντου και Εμμέλεια, που καταγόταν από την Καππαδοκία υπήρξαν ευγενείς και πλούσιοι. Μετά τις πρώτες του σπουδές στην Καισαρεία και κατόπιν στο Βυζάντιο, επισκέφθηκε την Αθήνα, όπου επί τέσσερα χρόνια συμπλήρωσε τις σπουδές του, σπουδάζοντας φιλοσοφία, ρητορική, γραμματική, αστρονομία και ιατρική, έχοντας συμφοιτητές του τον
άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο και τον Ιουλιανό τον Παραβάτη. Από την Αθήνα επέστρεψε στην Καισαρεία και δίδασκε την ρητορική τέχνη. Αποφάσισε όμως να ακολουθήσει τη μοναχική ζωή και επισκέφτηκε την Αίγυπτο, την Παλαιστίνη, τη Συρία και την Μεσοποταμία. Όταν επέστρεψε αποσύρθηκε σε Μονή του Πόντου, έγινε μοναχός και ασκήθηκε με κάθε αυστηρότητα για πέντε χρόνια (357 - 362). Χειροτονήθηκε διάκονος και πρεσβύτερος από τον επίσκοπο Καισαρείας Ευσέβιο. Ο υποδειγματικός τρόπος της πνευματικής εργασίας του δεν αργεί να τον ανεβάσει στο θρόνο της αρχιεροσύνης, διαδεχόμενος τον Ευσέβιο στην επισκοπή της Καισαρείας το 370. Με το κύρος και την ευρυμάθειά του έλαμψε κατά τους αντιαρειανικούς αγώνες, συγγράφοντας τους λόγους του κατά του αιρετικού Ευνομίου και αντιστάθηκε στη φιλοαρειανική πολιτική του αυτοκράτορα Ουάλη. Η ποιμαντορική του δράση υπήρξε απαράμιλλη, κτίζοντας την περίφημη "Βασιλειάδα", συγκρότημα με ευαγή ιδρύματα, όπως φτωχοκομείο, ορφανοτροφείο, γηροκομείο, ξενοδοχείο και νοσοκομείο, όπου βρήκαν τροφή και περίθαλψη πάσχοντες κάθε ηλικίας, γένους και φυλής. Ο Μέγας Βασίλειος έχει πλούσιο και σημαντικό συγγραφικό έργο. Τα κυριότερα έργα του είναι οι ομιλίες στην Εξαήμερο, ομιλίες στους Ψαλμούς, πολλές και διάφορες άλλες ομιλίες ερμηνευτικές, ποιμαντικές και υπέρ των φτωχών και των αδυνάμων, ασκητικά έργα και επιστολές. Εκτός των άλλων έργων του, έγραψε και Θεία Λειτουργία, που, μετά την επικράτηση της συντομότερης του
Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, τελείται 10 φορές το χρόνο: την 1η Ιανουαρίου (όπου γιορτάζεται και η μνήμη του), τις πρώτες πέντε Κυριακές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, τις παραμονές των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων, την Μεγάλη Πέμπτη και το Μεγάλο Σάββατο. Στα πενήντα του χρόνια ο Μέγας Βασίλειος, εξαιτίας της ασθενικής κράσεως του και της αυστηρής ασκητικής ζωής του, εκοιμήθη την 1η Ιανουαρίου του 378, αφήνοντας παρακαταθήκη τεράστιο πνευματικό και θεολογικό έργο.